Παράλληλα με την πανδημία του κορονοϊού, βρίσκεται σε εξέλιξη μια πανδημία διασποράς ψευδών ειδήσεων. «Οι ψευδείς ειδήσεις εξαπλώνονται γρηγορότερα και πιο εύκολα από τον ίδιο τον ιό και είναι εξίσου επικίνδυνες» –δήλωσε πρόσφατα ο διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Τι είναι όμως οι ψευδείς ειδήσεις πως διακινούνται και γιατί είναι επικίνδυνες;
Ψευδείς ειδήσεις αποκαλούμε πληροφορίες και στοιχεία που κατασκευάζονται ή παραποιούνται εσκεμμένα με στόχο την παραπληροφόρηση, την εξαπάτηση ή τη δυσφήμιση. Πλήθος τέτοιων ψευδών δημοσιευμάτων έχουν διακινηθεί τους τελευταίους μήνες, σε σχέση με την πανδημία. Ας δούμε κάποια τέτοια παραδείγματα.
Σε βίντεο που γνώρισε χιλιάδες κοινοποιήσεις, παρουσιάζεται η υποτιθέμενη πρώην υπουργός υγείας της Φιλανδίας να ισχυρίζεται πως ο εμβολιασμός κατά της γρίπης των χοίρων αποσκοπεί σε μείωση του πληθυσμού κατά 2/3. Βέβαια, η εικονιζόμενη δεν έχει διατελέσει ποτέ υπουργός υγείας. Πρόκειται για γνωστή συνωμοσιολόγο που διακρίθηκε –μεταξύ άλλων– στην παραψυχολογία και την ουφολογία.
Σε φωτογραφία που διαδόθηκε ευρέως στα κοινωνικά δίκτυα, παρουσιάζεται η επιγραφή στην είσοδο του ιδρύματος Βill & Melinda Gates να αναγράφει: «ΚΕΝΤΡΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ». Φυσικά, η φωτογραφία είναι παραποιημένη.
Σε ανάρτηση, που αναπαράχθηκε και στην Ελλάδα, ο γνωστός αντιεμβολιαστής Robert F. Kennedy, Jr. προέβη στον ισχυρισμό πως το πρόγραμμα εμβολιασμού του ιδρύματος Gates για την πολιομυελίτιδα στην Ινδία οδήγησε σε παράλυση 496.000 παιδιά. Ασφαλώς, κανένα περιστατικό παράλυσης δεν έχει καταγραφεί λόγω του εμβολίου.
Αυτά είναι μερικά παραδείγματα από την πληθώρα των ψευδών ειδήσεων που διακινούνται αυτή την περίοδο στο διαδίκτυο. Βρισκόμαστε, λοιπόν, αντιμέτωποι με μια βιομηχανία παραγωγής και διασποράς ψευδών ειδήσεων που εκμεταλλεύεται ένα κοινό επιρρεπές σε τέτοιου είδους αφηγήματα και που τα αναπαράγει άκριτα. Ίσως, τελικά, έχουν δίκιο οι συνωμοσιολόγοι όταν ισχυρίζονται πως τους «κοροϊδεύουν» και πως τους «λένε ψέματα». Αυτοί όμως που τους εξαπατούν, δεν είναι άλλοι από τους “εναλλακτικούς” δίαυλους στους οποίους εμπιστεύονται την ενημέρωση τους…
Η αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων σχετίζεται με το ψυχολογικό φαινόμενο της προκατάληψης επιβεβαίωσης (confirmation bias). Όλοι είμαστε δυνητικά καταναλωτές ψευδών ειδήσεων· όταν συναντούμε πληροφορίες που ταιριάζουν στις απόψεις και τις επιθυμίες μας και –μαζί με αισθήματα ελπίδας ή φόβου– ενισχύουν τις προκαταλήψεις μας, τείνουμε να τις αποδεχτούμε χωρίς να ελέγξουμε την εγκυρότητα τους. Αν κανείς πιστεύει πως τα εμβόλια είναι βλαπτικά ή πως ο ιός κατασκευάστηκε με στόχο τη μείωση του πληθυσμού ή πως ο Bill Gates συνδέεται σκιωδώς με την πανδημία, θα μοιραστεί ευκολότερα τέτοιες πληροφορίες, δίχως να εξετάσει την αξιοπιστία τους.
Γιατί όμως διακινούνται ψευδείς ειδήσεις; Γιατί να παρουσιάζεται μια ουφολόγος ως υπουργός υγείας, να παραχαράσσονται επιγραφές ή να επινοούνται παράλυτα παιδιά; Tα κίνητρα για τη διακίνηση ψευδών ειδήσεων είναι συνήθως οικονομικά, προσωπικά ή πολιτικά. Oι υπηρεσίες online διαφήμισης –όπως η AdSense της Google– διανέμουν διαφημιστικά κέρδη σε ιστοσελίδες με βάση την επισκεψιμότητα τους. Έτσι, οι “κίτρινες” ιστοσελίδες, αναρτώντας δημοφιλές –και όχι απαραίτητα αληθές– περιεχόμενο, εξασφαλίζουν σημαντικά κέρδη από την online διαφήμισή. Επιπλέον κίνητρο για τη συμμετοχή στο παιχνίδι της παραπληροφόρησης αποτελεί η προσωπική προβολή. Συνωμοσιολόγοι, αντιεμβολιαστές και “εναλλακτικοί θεραπευτές”, εκμεταλλεύονται την αγωνία και το φόβο που δημιουργεί η πανδημία για να διευρύνουν το ακροατήριο –και δυνητικό πελατολόγιο– τους. Τέλος, η διακίνηση ψευδών ειδήσεων αποτελεί, συχνά, μέρος πολιτικών στρατηγικών που –μέσω της δυσφήμισης ή της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων– στοχεύουν στον προσεταιρισμό ενός κοινού που είναι επιρρεπές σε λαϊκίστικά αφηγήματα.
Γιατί όμως αναφέρεται, συχνά, πως οι ψευδείς ειδήσεις είναι επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία και κοστίζουν ανθρώπινες ζωές; Στις χώρες της Αφρικής που μαστίζονται από τον Ebola, οι αρνητές της επιδημίας ή όσοι ισχυρίζονται πως ο ιός δημιουργήθηκε για να τους εξολοθρεύσει, συμμορφώνονται λιγότερο με τα μέτρα προστασίας και τις υποδείξεις των ειδικών, συμβάλλοντας έτσι στην εξάπλωση της νόσου. Επιπλέον, η διάδοση του μυθεύματος πως υπεύθυνοι για τη μετάδοση του ιού είναι οι ίδιοι οι γιατροί, έχει οδηγήσει σε δολοφονικές επιθέσεις εναντίον ιατρικού προσωπικού.
Θα ήταν, άραγε, εφικτό να ανακοπεί η εξάπλωση του ιού της παραπληροφόρησης; Η παραγωγή ψευδών ειδήσεων θα ήταν ατελέσφορη εάν αυτές δεν εύρισκαν απήχηση σε όσους τις αναπαράγουν. Πράγματι, πρόσφατη έρευνα έδειξε πως είναι εφικτός ο “εμβολιασμός” κατά του ιού της συνωμοσιολογίας μέσω έγκαιρης εκπαίδευσης. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα στους οποίους παρουσιάστηκαν επιστημονικά επιχειρήματα προτού αυτοί εκτεθούν σε θεωρίες συνωμοσίας, επηρεάστηκαν λιγότερο από αυτές. Αντίθετα, τα επιχειρήματα ήταν λιγότερο αποτελεσματικά όταν αυτά παρουσιάστηκαν μετά από την έκθεση σε θεωρίες συνωμοσίας.
Τέλος, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε πως ο περιορισμός της εξάπλωσης των ψευδών ειδήσεων βρίσκεται στο χέρι όλων μας. Κάνοντας κλικ, πατώντας like ή αναδημοσιεύοντας μια ψευδή είδηση γινόμαστε κι εμείς μέρος του φαύλου κύκλου της παραπληροφόρησης. Πριν μοιραστούμε οποιαδήποτε πληροφορία, ας αφιερώσουμε μερικά δευτερόλεπτα για να εξακριβώσουμε την εγκυρότητα της με μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο. Έτσι, θα εξαλείψουμε μεγάλο μέρος της παραπληροφόρησης, προστατεύοντας τη δημόσια υγεία αλλά και τη δική μας δημόσια εικόνα.
O Πάνος Σαπουντζής είναι Μεταδιδακτορικός Συνεργάτης στο Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηματικών του Ιδρύματος Τεχνολογίας & Έρευνας (ΙΤΕ)
Σχόλια