Ζούμε σε μια εποχή που η επιστήμη προοδεύει θεαματικά, τόσο στα μέτωπα της έρευνας όσο και στις πρακτικές εφαρμογές της, χωρίς τις οποίες η ζωή μας θα ήταν αφάνταστα δυσκολότερη. To επίπεδο τεκμηρίωσης και κριτικού διαλόγου σε όλους τους θεσμικούς γνωστικούς τομείς, καθώς και το επίπεδο διεπιστημονικών συνεργασιών, δεν έχουν προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία. Επίσης, οι δυνατότητες πρόσβασης στη μόρφωση και στην έγκυρη πληροφόρηση δεν ήταν ποτέ τόσο διαδεδομένες και προσιτές.
Παρόλα αυτά, ζούμε ταυτόχρονα σε μια εποχή πρωτοφανούς διάδοσης ψευδών ειδήσεων και ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών με μεγάλη επιρροή και σημαντικές κοινωνικές επιπτώσεις. Απέναντι, ειδικότερα, στην επιδραστικότητα της ψευδοεπιστήμης, η επιστημονική κοινότητα και ο κόσμος της εκπαίδευσης οφείλουν να προσπαθήσουν να προστατεύσουν τους μαθητές και όλους τους πολίτες απο την επιρροή ψευδεπίγραφων ιδεών, οι οποίες οδηγούν όχι μόνο σε διανοητικό βάλτωμα, αλλά συχνά και σε λάθος πρακτικές επιλογές ή σε επικίνδυνες ψευδαισθήσεις.
Με το παρόν κείμενο οι υπογράφοντες δημοσιοποιούμε την πρωτοβουλία μας για ένα Παρατηρητήριο Ψευδοεπιστήμης στο Ηράκλειο και, γενικότερα, στην Κρήτη, εστιασμένο στα τεκταινόμενα στον δημόσιο χώρο. Στο κείμενο εξηγούμε συνοπτικά τι εννοούμε ως ψευδοεπιστήμη,επισημαίνουμε μερικές επιπτώσεις της και στη συνέχεια οριοθετούμε τους στόχους μας και σκιαγραφούμε τη λειτουργική δομή του Παρατηρητήριου.
Αποκαλούμε ψευδοεπιστήμη κάθε ισχυρισμό που παρουσιάζεται με επιστημονικοφανή μανδύα, αλλά αρνείται να υποβληθεί σε ανεξάρτητο έλεγχο από την επιστημονική κοινότητα (π.χ. να υποβληθεί σε επιστημονικό περιοδικό με κριτές). Επιπλέον, τέτοιοι ισχυρισμοί περιέχουν κατά κανόνα απόψεις που εμφανώς παραβιάζουν βασικές τεκμηριωμένες γνώσεις του αντίστοιχου γνωστικού τομέα. Αρνούμενες τους καθιερωμένους ελέγχους, οι ψευδοεπιστημονικες θεωρίες βασίζονται σε άλλα μέσα ευρείας διάδοσης και επιρροής, ενώ οι θιασώτες τους έγιναν δεινοί συνωμοσιολογοι που διατείνονται ότι όλη η επιστημονική κοινότητα συνωμοτεί για να αποκρύψει τις αλήθειες τους. Ορισμένες μετεξελίξεις του πολιτιστικού ρεύματος γνωστού ως New Age (Νέα Εποχή), κατάβάση εύπλαστες μείξεις ανατολικού μυστικισμού με επιμέρους δοξασίες παραδοσιακών θρησκειών, προβάλλονται επίσης με μια πομπώδη επιστημονικοφανή (αλλά επιστημονικά σαθρή) ορολογία, ώστε να δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση μιας επιστημονικής μεταφυσικής.
Όπου και αν στρέψουμε το βλέμμα, διαπιστώνουμε ότι η ψευδοεπιστήμη «πουλάει». Πουλάει μεταφορικά, αλλά συχνά και κυριολεκτικά. Το αντιεμβολιαστικό «κίνημα» έχει ήδη επαναφέρει τον κίνδυνο σοβαρών ασθενειών και επιδημιών που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν υπό πλήρη έλεγχο ή εξαφάνιση. Το εμπόριο ελπίδας με εναλλακτικές «θεραπείες» δυνητικά θανατηφόρων ασθενειών έχει οδηγήσει σε (συχνά αποφευκτέες) τραγωδίες, ενώ κατά καιρούς διεγείρει φαινόμενα μαζικής υστερίας. Και στο διαδίκτυο συναντάμε, πλάι σε σοβαρές ιατρικές ενημερώσεις, πλήθος αστήρικτες και ενδεχομένως επικίνδυνες «ενημερώσεις», που υπόσχονται εύκολες «θεραπείες» ή δυσφημούν ενδεδειγμένες θεραπείες και καλούν τον αναγνώστη να πάρει λάθος αποφάσεις.
Στρεφόμενοι σε φαινόμενα που εκ πρώτης όψεως δεν έχουν επώδυνο κοινωνικό αντίκτυπο, παρατηρούμε ότι η αστρολογία και οι μαντικές «τέχνες» παραμένουν πάντα δημοφιλείς. Παράλληλα,η αγορά κατακλύζεται από «πολλά υποσχόμενα» ψευδοεπιστημονικάβιβλία και διαλέξεις, όπου τον κλασικό κράχτη «ολιστικός» συμπληρώνει πλέον το επίθετο-φετίχ «κβαντικός» σε κενολόγα έως γελοία συμφραζόμενα. Στην πλημμύρα αυτή προστίθενται ποικίλες «εντυπωσιακές» ψευδοεπιστημονικές απόψεις από άτομα και άτυπα ή ρητά διαμορφωμένες ομάδες, με βήμα προβολής κάποια περιοδικά, τηλεοπτικές εκπομπές και το διαδίκτυο. Το κοινωνικό πρόβλημα που έτσι ανακύπτει είναι πολλαπλά σοβαρό, μερικές φορές για όχι άμεσα προφανείς λόγους. Ενδεικτικά, έχουν μεγάλη κοινωνική σημασία και δημόσιο ενδιαφέρον οι παρανοήσεις και οι επιστημονικά έωλες αντιμετωπίσεις της έρευνας για το καινοφανές φαινόμενο της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, για το περιεχόμενο της θεωρίας της εξέλιξης και τη σημασία της στη διαχείριση καίριων τομέων (από την ιατρική έως την πρωτογενή παραγωγή) και για τη σύνδεση των βιοηθικών προβληματισμών με τα εκάστοτε ακριβέστερα δυνατά επιστημονικά δεδομένα.
Θα μπορούσε να συνεχίσει κανείς με πολλά τέτοια προβλήματα. Όμως θα εστιάσουμε εδώ μόνο στο πιο προφανές. Παρατηρούνται πολλές προσπάθειες οι ψευδοεπιστημονικές θεωρίες να διεισδύσουν ακόμα και σε εκπαιδευτικούς και μορφωτικούς θεσμούς του ευρύτερου δημοσίου τομέα. Π.χ.,κάποιες εκπομπές της δημόσιας τηλεόρασης και εκδηλώσεις (κατά τα άλλααξιέπαινων) αποκεντρωμένων επιμορφωτικών θεσμών φάνηκαν ευάλωτες στην διείσδυση αυτή. Είναι καταστατική ευθύνη της επιστημονικής και εκπαιδευτικής κοινότητας τέτοια φαινόμενα να προλαμβάνονται στο μέλλον με έγκαιρη ενημέρωση των υπευθύνων. Ενώ η ελευθερία έκφρασης της προσωπικής γνώμης πρέπει να είναι πάντα σεβαστή, το να δίνει κανείς ένα βήμα που περιβάλλεται με το κύρος ενός θεσμού (π.χ. καλεσμένος για ομιλία ή σε πάνελ) για να προβληθούν ψευδοεπιστημονικές απόψεις, είναι όχι μόνο άκρως ανεύθυνο αλλά ακυρώνει και το κύρος του θεσμού.
Συνεκτιμώντας όλα τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται κανείς την ανάγκη να οργανωθεί ένας εθελοντικός «θεσμός» της τοπικής κοινωνίας,ένα Παρατηρητήριο Ψευδοεπιστήμης εστιασμένο στο δημόσιο χώρο. Καθώς ο χώρος αυτός επηρεάζεται έντονα από τα ΜΜΕ, η ευαισθητοποίηση των δημοσιογράφων στο πρόβλημα διάδοσης της ψευδοεπιστήμης και η αποκατάσταση διαύλων σχετικής αλληλοενημέρωσης θα είναι ένας από τους εύλογους στόχους του Παρατηρητήριου. Η δράση του θα περιλαμβάνει εκδηλώσεις και άρθρα με επίκεντρο την αντιδιαστολή επιστημονικών και μη απόψεων σε ορισμένα θέματα αιχμής. Πέρα από τα συνήθη μέσα δημόσιας επικοινωνίας, θα αξιοποιηθούν για τις διαδικτυακές παρεμβάσεις του Παρατηρητηρίου η, ήδη ενεργή για θέματα ψευδοεπιστημης, σελίδα του Facebook Τραγικά Ευτράπελα,καθώς και ένα Blog.
Οργανωτικά προσβλέπουμε στη σταθερή ενεργοποίηση ενός πυρήνα επιστημόνων που ήδη δείχνουν αυξημένο ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις της ψευδοεπιστήμης και είναι διατεθειμένοι να αφιερώνουν εύλογο χρόνο για την αντιμετώπιση της διείσδυσης και επιρροής της στο δημόσιο χώρο. Ο πυρήνας αυτός θα πασχίσει να διαμορφωθεί ένα δίκτυο επιστημόνων και πολιτών που ενστερνίζονται την ανάγκη ενός Παρατηρητηρίου και θα είναι πρόθυμοι να συμβάλουν περιστασιακά, ανάλογα με την ειδικότητά τους. Ο ρόλος αυτού του δικτύου είναι σημαντικός και απευθύνουμε έκκληση για ενεργή ανταπόκριση από όλους εκείνους που θα χρειαστούμε τη συνδρομή τους.
Το κείμενο συνυπογράφουν (όπου Π.Κ. = Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Δέσποινα Αλεξανδράκη, Ομότιμη Καθηγήτρια Αναπτυξιακής και Μοριακής Βιολογίας Π.Κ.
Θέμης Αρχοντίδης, φοιτητής Βιολογίας, Π.Κ.
Κώστας Βλασόπουλος, ΑναπληρωτήςΚαθηγητής Αρχαίας Ιστορίας , Π.Κ.
Γιάννης Δαλέζιος, ΑναπληρωτήςΚαθηγητής Φυσιολογίας, Π.Κ.
Πέτρος Δήτσας, ΕπίκουροςΚαθηγητής Φυσικής , Π.Κ.
Ελευθέριος Ζούρος, Ομότιμος Καθηγητής Εξελικτικής Βιολογίας, Π.Κ.
Κρίτων Καλαντιδης, ΑναπληρωτήςΚαθηγητής Αναπτυξιακής Βιολογίας Φυτών, Π.Κ.
Μιχάλης Καραδημητρίου, ΔιδάκτοραςΦυσικής Π.Κ.
Άρτεμις Καρναβά, ΕπίκουρηΚαθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Π.Κ.
Γιάννης Κουγιουμουτζάκης, Ομότιμος Καθηγητής Αναπτυξιακής Ψυχολογίας, Π.Κ.
Μανόλης Λαδουκάκης, ΕπίκουροςΚαθηγητής Εξελικτικής Ζωολογίας, Π.Κ.
Δάφνη Μανουσάκη, ΕπίκουρηΚαθηγήτρια Μαθηματικής Βιολογίας/Φυσιολογίας, Πολυτεχνείο Κρήτης
Νικόλαος Μιχαλόπουλος, Καθηγητής Ατμοσφαιρικής Χημείας, Π.Κ.
Γεώργιος Ξυδάκης, φοιτητής Βιολογίας, Π.Κ.
Ιωσήφ Παπαδάκης, Καθηγητής Αστροφυσικής, Π.Κ.
Ιωσήφ Παπαματθαιάκης, Ομότιμος Καθηγητής Μοριακής Βιολογίας και Κυτταρογενετικής, Π.Κ.
Βασιλική Παυλίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αστροφυσικής, Π.Κ.
Παναγιώτης Σαπουντζής, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Υπολογιστικών Νευροεπιστημών, Ι.Τ.Ε.
Ελπίδα Σκάρλου, φοιτήτρια Βιολογίας, Π.Κ.
Γεράσιμος Τζιβράς, φοιτητής Βιολογίας, Π.Κ.
Στέφανος Τραχανάς, Επίτιμος Διδάκτορας ΤμήματοςΦυσικής Π.Κ.