Έχουμε τη χαρά να αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο του Σωτήρη Πλαΐνη, το οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε το 2016. Ο συγγραφέας προσάρμοσε το άρθρο του στο ύφος του Παρατηρητηρίου.
Ο Ιπποκράτης έγραψε πριν από 2500 χρόνια ότι «η επιστήμη και η απλή γνώμη είναι δύο διαφορετικά πράγματα μεταξύ τους, το μεν γεννάει την αληθινή γνώση, το δε την άγνοια»1.
Με άλλο λόγια, ο Ιπποκράτης δηλώνει ότι, αν κάποιος προτείνει μια καινούρια αγωγή ή θεραπεία, πρέπει να βασιστούμε στην επιστήμη για να συμπεράνουμε αν αυτή είναι αποτελεσματική· δεν πρέπει να στηριχθούμε σε προσωπικές απόψεις και εικασίες. Η επιστήμη χρησιμοποιεί πειράματα, παρατηρήσεις, δοκιμασίες, επιχειρήματα και πολλές συζητήσεις μέχρι να καταλήξει σε αντικειμενικά συμπεράσματα. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση η επιστήμη συνεχίζει να διερευνά μακροπρόθεσμα αποτελέσματα μήπως και τα πρώτα συμπεράσματα ήταν ανεπαρκή ή λανθασμένα. Αντίθετα, οι προσωπικές απόψεις μπορεί να είναι υποκειμενικές και αντιφατικές, ενώ οποιοσδήποτε έχει τις απαραίτητες διασυνδέσεις ή την επιρροή λόγω θέσης έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να προωθήσει τη γνώμη του, ανεξάρτητα αν αυτή είναι σωστή ή λανθασμένη. Ιδιαίτερα σήμερα, που η πρόσβαση στα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί την άμεση και γρήγορη διέξοδο, είναι πολύ πιθανό οι πληροφορίες που εύκολα ξετρυπώνουμε από ιστοσελίδες «ενημέρωσης» να αποτελούν σχόλια και απόψεις χωρίς επιστημονικά αποδεικτικά στοιχεία.
Η ιατρική πράξη, μετά από δύο αιώνες εξέλιξης της κλινικής και στατιστικής έρευνας, οφείλει να στηρίζεται στη γνώση. Σήμερα, όμως, παράλληλα με την ιατρική υπάρχει μία πληθώρα «εναλλακτικών» και «συμπληρωματικών» θεραπειών («εναλλακτική ιατρική») οι οποίες παρουσιάζονται ως βιολογικά αληθοφανείς, αλλά συνήθως είναι εκτός των ορίων που θέτει η ιατρική. Η δημοτικότητα τέτοιων θεραπειών αυξάνεται ταχέως και σήμερα εκτιμάται ότι η ετήσια παγκόσμια δαπάνη για όλες τις θεραπείες εναλλακτικής ιατρικής είναι περίπου στα 50 δισ. ευρώ, καθιστώντας την ταχύτερα αναπτυσσόμενη περιοχή σε ιατρικές δαπάνες.
Σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι η τοποθέτηση για την εναλλακτική ιατρική, αλλά η αναθεώρηση κάποιων μεθόδων «εναλλακτικής» θεραπείας για την αντιμετώπιση της μυωπίας, με χαρακτηριστικότερη τη μέθοδο Bates που αναπτύχθηκε από τον οφθαλμίατρο William Bates πριν από έναν αιώνα.
Η μυωπία, αποτελεί ένα οπτικό (διαθλαστικό) σφάλμα ως αποτέλεσμα του αυξημένου αξονικού μήκους του οφθαλμού που προκαλεί μειωμένη ευκρίνεια στα μακρινά αντικείμενα. Η διόρθωσή της επιτυγχάνεται με φακούς οράσεως ή φακούς επαφής αρνητικής ισχύος, οι οποίοι μειώνουν τη συνολική διαθλαστική ισχύ του οφθαλμού, εστιάζοντας το είδωλο στον αμφιβληστροειδή, εξασφαλίζοντας ευκρινή όραση σε όλες τις αποστάσεις. O Bates, στο best-seller βιβλίο του «Τέλεια όραση χωρίς γυαλιά» (Perfect sight without glasses, 1920· στην εικόνα μια νεότερη έκδοση της μεθόδου), απέδωσε σχεδόν όλα τα προβλήματα όρασης (συμπεριλαμβανομένης της μυωπίας) στη συνεχή κόπωση των οφθαλμών και θεώρησε ότι η χρήση των γυαλιών είναι ζημιογόνος.
Η μέθοδος Bates περιλαμβάνει μια σειρά από «ασκήσεις», όπως έκθεση των ματιών στον ήλιο ή σε έντονο φως, κάλυψη των οφθαλμών με τις παλάμες των χεριών, χαλάρωση, και εκκρεμοειδή κίνηση του κεφαλιού κατά την προσήλωση σε ένα στόχο. Καμία από αυτές τις τεχνικές δεν φαίνεται να έχει οποιοδήποτε επιστημονική βάση για την αντιμετώπιση της μυωπίας. Για παράδειγμα, αν και πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ο αυξημένος χρόνος σε εξωτερικούς χώρους μειώνει την εξέλιξη της μυωπίας στα παιδιά, η μέθοδος «ηλιοθεραπείας» του Bates προτείνει απευθείας θέαση του ήλιου (που σήμερα είναι γνωστό ότι προκαλεί ηλιακή αμφιβληστροειδοπάθεια). Αργότερα βέβαια ο Bates άλλαξε τις «οδηγίες» επιτρέποντας το άμεσο ηλιακό φως μόνο στο «λευκό του ματιού» (τον σκληρό), μετέπειτα την έκθεση στο ηλιακό φως με κλειστά βλέφαρα, ενώ καινούρια βιβλία παρέλειψαν τελείως αυτό την άσκηση της μεθόδου Bates. Από τη στιγμή που τα ποσοστά εμφάνισης της μυωπίας αυξάνονται στον πληθυσμό, δεν είναι περίεργο ότι όλο και περισσότερες ανάλογες «θεραπείες» για την αντιμετώπιση της μυωπίας εμφανίζονται στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ορισμένες από αυτές περιλαμβάνουν ειδικές βιταμίνες, έλαια ψαριών, αιθέρια έλαια, βότανα, ρέικι ακόμα και βελονισμό! Αν και καμία από τις παραπάνω δεν έχει ερευνητικά ελεγχθεί για την αποτελεσματικότητά της, αρκετοί που τις έχουν δοκιμάσει αναφέρουν ότι βελτιώνεται η όρασή τους (αρκεί να διαβάσετε τα σχόλια των αναγνωστών των σχετικών βιβλίων σε διάφορες ιστοσελίδες όπως της Amazon).
Φαινόμενο Placebo και νευρωνικοί μηχανισμοί
Κάποιος επομένως θα διερωτηθεί για το ποια είναι τα αίτια βελτίωσης στην όραση που αναφέρουν τα άτομα που χρησιμοποιούν αυτές τις μεθόδους. Θα μπορούσε να οφείλονται εν μέρει στο φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου (placebo): τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες μελέτες έχουν δείξει σημαντική βελτίωση στην οπτική οξύτητα και τα συμπτώματά της μυωπίας με χρήση εικονικού φαρμάκου ή με «θεραπεία» με γυαλιά χωρίς βαθμούς ή «χάπια ζάχαρης». Δεδομένου ότι η επίπτωση του placebo φαίνεται να είναι μεγαλύτερη όσο πιο «εντατική» είναι η θεραπεία (π.χ. τέσσερα χάπια ζάχαρης placebo την ημέρα είναι πιο αποτελεσματικά από δύο για την εξάλειψη γαστρικών ελκών, ενώ ενέσεις με φυσιολογικό ορό «θεραπεύουν» τον πόνο περισσότερο από τα χάπια ζάχαρης), ίσως η μέθοδος που προτείνει τις πιο έντονες ασκήσεις για τα μάτια να καταλήγει σε ισχυρότερο φαινόμενο placebo2. Μέρος της οποιαδήποτε βελτίωσης μπορεί να είναι απλά η εκμάθηση των γραμμάτων και των αριθμών, δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις ασκήσεις της μεθόδου Bates περιλαμβάνουν αξιολόγηση της οπτικής τους οξύτητας με πίνακες με γράμματα τα οποία οι χρήστες είναι πιθανόν να έχουν απομνημονεύσει από τις επαναλαμβανόμενες μετρήσεις.
Ωστόσο, οι πιο πιθανές αιτίες βελτίωσης στην όραση βασίζονται σε νευρωνικούς μηχανισμούς που προκαλούν βραχυπρόθεσμη προσαρμογή στη θόλωση (γνωστή ώς blur adaptation) και σε μακροπρόθεσμες αντιληπτικές διαδικασίες εκμάθησης (γνωστές ως perceptual learning), ειδικά αν οι θεραπείες εμπλέκουν δοκιμασίες όρασης. (Και οι δυο μηχανισμοί έχουν διερευνηθεί με κλινικές μελέτες στο Εργαστήριο Οπτικής και Όρασης της Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.)
Είναι γνωστό ότι η ξαφνική θόλωση, που αντιλαμβανόμαστε, όταν για παράδειγμα αφαιρούμε τα γυαλιά μυωπίας ή πρεσβυωπίας, θα προκαλέσει την ενεργοποίηση μηχανισμών νευρωνικής προσαρμογής που θα βελτιώσουν την οπτική οξύτητα (την ευκρίνεια όρασης), πιθανώς αυξάνοντας την ευαισθησία σε υψηλές χωρικές συχνότητες (υπεύθυνες για την υψηλή ευκρίνεια) και μειώνοντας την ευαισθησία στις χαμηλές χωρικές συχνότητες. Η βελτίωση στην οξύτητα είναι περίπου μία με δύο γραμμές στο πίνακα οξύτητας, και είναι συνήθως μεγαλύτερη στους μύωπες και ενδεχομένως στους υψηλούς μύωπες3. Η διαδικασία προσαρμογής είναι βραχείας διάρκειας και ολοκληρώνεται σε λιγότερο από 10 λεπτά! Μακροπρόθεσμες βελτιώσεις είναι πιθανόν επίσης να συμβούν μέσω διαδικασιών αντιληπτικής μάθησης (ενισχύοντας τη διαδικασία της προσαρμογής στη θόλωση), η οποία έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί σε βελτιώσεις στην όραση σε αμβλύωπες και στο «καλό μάτι» των ασθενών με σοβαρή δυσλειτουργία στον άλλο οφθαλμό4. Επίσης έχουν παρατηρηθεί βελτιώσεις στην οπτική οξύτητα σε νέους πρεσβύωπες σε τέτοιο βαθμό ώστε τα γυαλιά ανάγνωσης δεν ήταν αναγκαία για κάποιο χρονικό διάστημα. Η εξήγηση είναι ότι επαναλαμβανόμενη πρακτική σε μία απαιτητική δοκιμασία όρασης, ενεργοποιεί μηχανισμούς αντιληπτικής μάθησης, αυξάνοντας την αποδοτικότητα της νευρωνικής λειτουργίας, ανακτώντας ένα μέρος της οπτικής πληροφορίας μιας θολής εικόνας για περαιτέρω επεξεργασία.
Δεδομένου ότι η μέθοδος Bates τονίζει την επαναλαμβανόμενη χαλάρωση των ματιών και των μυών τους, παρά την επαναλαμβανόμενη πρακτική σε μία απαιτητική διαδικασία, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι πιθανές θετικές εντυπώσεις από όσους την εφαρμόζουν δεν οφείλονται σε μηχανισμούς προσαρμογής στη θόλωση, αλλά κυρίως στο φαινόμενο placebo και στην απομνημόνευση των γραμμάτων στους πίνακες οξύτητας. Συνεπώς, η μέθοδος αυτή μπορεί άνετα να χαρακτηριστεί ψευδοεπιστημονική ή, το λιγότερο, παρωχημένη.
Ο Σωτήρης Πλαΐνης είναι επιστημονικός συνεργάτης του Εργαστηρίου Οπτικής και Όρασης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και Επισκέπτης-Ερευνητής στο Aston University, UK. Αποτελεί ιδρυτικό μέλος των διατμηματικών προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης "Οπτική και Όραση" και "Εγκέφαλος & Νους" και Fellow του International Society for Contact Lens Research (ISCLR) και του British Contact Lens Association (BCLA). Από το 2015 αποτελεί διεθνή αξιολογητή αθλητών με αναπηρία όρασης. Είναι συνιδιοκτήτης του καταστήματος Optical House στο Ηράκλειο Κρήτης.
Σχόλια